Po redaktohet Gegërishtja

{{Infobox language
| name =Gegnisht
| pronunciation =
| region =
| era =
<!--Folësit-->
| speakers =4.1 millionë
|fam1 =[[Gjuhët indo-evropiane|Indo-Evropiane]]
|fam2 =[[Albanoid]]
|fam3 =[[Gjuha shqipe|Gjuha Shqipe]]
|dia1 =[[Istrian Albanian]] {{Extinct}}
|dia2 =[[Dialekti arbanas]]
|dia3 =[[Gegërishtja jugore]]
|dia4 =[[Gegërishtja veriore]]
| nation =
|iso3 =aln
|glotto =gheg1238
| image =
[[Skeda:Albanian dialects.svg|frameless]]
|shtetet=[[Shqipëria|Shqipëri]], [[Kosova|Kosovë]], [[Republika e Maqedonisë]], [[Mali i Zi]], [[Serbia|Serbi]]|përshkrimi=Gjelbër: Dialektet gege<br>Kaltër: Dialekti i ndërmjetëm<br>Kuqe: Dialektet toske<br>Portokalltë: Dialektet arbëreshe
|script=[[Alfabeti shqip]]
<!--Statusi zyrtar-->|emri origjinal=Gegnisht|dia5=[[Gegërishtja qendrore]]|glottoname=Gheg Albanian|familycolor=Indo-European|date=2012–2021}}

'''Gegnishtja''' ose '''dialekti gegë''' (Geg. ''gegnisht'') është njëri nga dy [[dialektet]] e [[gjuha shqipe|gjuhës shqipe]], që flitet nga shqiptarët [[Gegët|gegë]] në veri të [[Shqipëria|Shqipërisë]], në [[Kosova|Kosovë]], në [[Maqedonia|Maqedoni]] si dhe në [[Serbia|Serbi]] dhe [[Mali i Zi|Mal të Zi]].

== Prejardhja e fjalës ==
[[Pashko Vasa]] për kuptimin e fjalëve ''gegëri'' dhe ''gegë'', mendon se duhet kërkuar tek [[Homeri]], saktësisht në rreshtat ku thotë se "Përtej maleve të Akrokeraunit banojnë gjigantët". Sipas Pashko Vasës, fjala ''gjigas'', në greqisht do të thotë gjigant, vigan. Për argumenti jep një shkresë në të cilën ndër të tjera thotë se fjala Gjigaj (Gjikaj) dhe Gegaj, - janë i njëjti emër dhe kanë të njëjtin kuptim si në shqip po ashtu edhe në greqisht.<ref name="VehbiBala">{{mono|Vehbi Bala : PASHKO VASA - portret-monografi, botuar në : Pashko Vasa VEPRA 4, Rilindja, Prishtinë 1989.}}</ref><ref>[[:b:Hipi Zhdripi i Gjuhës/Kro240/7|Argumenti në fjalë]]</ref>

==Nëndialekte==
Gegërishtja në vetvete ka 2 nëndialekte, që gjeografikisht ndahen te [[lumi Shkumbin]]. [[Gegerishtja veriore]] shtrihet në të djathtë të Matit: në Mirditë, në Pukë, në Lumë, në Has, në malesinë e Gjakoves, në Kosove, në Maqedonin  , në Dukagjin, në Malesi të Madhe (në të dy anet e kufirit), në Shkodër e në rrethinat e saj, në krahinën e Krajes dhe të Ulqinit; ndërsa [[gegerishtja jugor]]e shtrihet në të majtë të Matit: në zonat e Elbasonit, të Durresit, të Tironës, të Kavajës, të Krujës, të Matit, të Lurës, të Peshkopisë e të Maqedonisë Perendimore, prej Dibre deri në Shkup e Kumanove. 
"Kufiri natyror" në mes të gegërishtes dhe [[toskë]]rishtes është [[Lumi Shkumbin]] në Shqipëri, që përshkon Shqipërinë e mesme nga lindja në perëndim.Duke vazhduar më tej me ndarjen dialektore të dialektit gegë, vihen re grupe të mëdha të folmesh që kanë karakteristikat e mëposhtme:

===Gegnishtja verilindore===

Grupet e vjetra kl,gl janë reduktuar në k,g: klumsht-kumsht, gluni-guni.

Emrat mashkullorë që mbarojnë me k,g,h kur shquhen marrin mbaresën-i: mik-miki, zog-zogi,krah-krahi.

Koha e pakryer formohet me mbaresën -shna (ardhshna) për vetën e parë dhe -ke (ijke) për vetën e tretë njëjës

(vrajke).

===Gegnishtja veriperëndimore===

Grupet e vjetra "kl-gl", kanë dhënë përkatësisht në "kj-g'j": klumsht-kjumsht, gluni-g'juni.

Grupi "fsh" është thjeshtuar në "sh": kjofsha-kjosha.

Rrjedhorja e emrave femërorë njëjës të shquar del me -et: mish lopet.

Veta e parë shumës e foljeve, koha e kryer e thjeshtë, del me -me, kurse veta e tretë me -ne: dulme, dulne.

===Gegnishtja qendrore===

Zanorja "i" e theksuar ka dhënë "ej, aj, oj": shpi-shpaj.

Zanoren "y", në këto të folme, e gjejmë "i" dhe "e": gjymës-gjims: krypë-kripë

Bashkëtingëllorja "g" është kthyer në "gj": gur-gjur; giuha-gjuha

===Gegnishtja jugore (e Shqipërisë së Mesme)===

Ka si veçori përdorimin e përemrave pronorë im, ime, tem, teme, jot, jote, tat, tate: çuni im, goca ime, çunin tem, gocën teme, çunin tat, gocën tate.

Në shumicën e të folmeve të Shqipërisë së Mesme '''dh''' ([[ð]]) shqiptohet gjithmonë si '''ll''' ([[ɫ]]). p.sh.  shkruhet "madh" ([mað]) për t'u shqiptuar "moll" ([mɔɫ]). Kjo veçori ndodh edhe në shumë dialekte të [[Labërisë]].

Zanorja '''i''', ndonjëherë e gjejmë si '''y''', në raste si: shpyrt (shpirt), vrymë (vrimë), qylym (qilim), kryp (kripë), fryk (frikë) etj. Kjo dukuri shfaqet edhe në disa të folme të [[Myzeqesë]].

Një tjetër ngjashmëri me Shqipërinë Jugore është edhe reduktimi i '''u'''-së (kur zanorja është e patheksuar) në '''ë''' kur është para -'''ll'''. p.sh. kumbëll, kukëll, etj., të cilat në të shquar e humbasin plotësisht edhe ë-në, duke dhënë kuklla, kumblla etj. Kjo ngjashmëri shtrihet në zona si [[Myzeqe]], [[Berat]] e [[Mallakastër]].

Bashkëtingëllorja '''h''' ndonjëherë bëhet '''f''', kjo veçori nuk formohet rregullisht, është vetëm një tipar dallues etimologjik. p.sh. nroft (ngrohtë), ftoft (ftohtë), nxeft (nxehtë), shof (shoh), njof (njoh), rraf (rrah), gjynof (gjynah) kref (krehë) etj.

Ka si veçori përdorimin i aoristit sigmatik: u lodhsh (unë u lodha), u lash (unë u lava), u vrash (u vrava), u bosh (unë u bona).

forma të rasës vendore: n'malt, n'kotunt, n'shpit.

==Gegë si klasifikim nënetnik ==
Gegë është po ashtu klasifikim nënetnik i shqiptarëve dhe përfshin banorët e viseve mbi Shkumbin, cekur më lart, ose folësit e gegërishtes. Trojet e banuara nga gegët janë njohur historikisht si [[Gegëri]], sidomos gjatë shek. XIX dhe kohës së [[Lidhja e Prizrenit|Lidhjes së Prizrenit]]. Gegnishtja nuk zotëron status zyrtar si gjuhë e shkruar e gjuhës shqipe.

== Veçanti të gegnishtes ==

=== Paskajorja ===
Paskajorja – me + pjesorja e foljes (p.sh. me punue, me kallëzue). Kjo veçanti e gegërishtes përdoren në shumicën e gjuhës dhe zë vendin e mënyrës lidhore të [[Gjuha standarde|gjuhës standarde]] në shumicën e rasteve. Mënyra lidhore që përdoret në standard lidhet me vetën dhe kohën (e tashme: p.sh. ''të punoj'' d.m.th. unë të punoj, ''të punosh'' d.m.th. ti të punosh etj., dhe e pakryer: të punoja, të punoje, etj.) ndërsa paskajorja e gegërishtes është gjithëpërfshirëse.

Shumë gjuhëtarë sot janë ithtarë të futjes së këtij lloji të paskajores në gjuhën standarde meqë një pjesë e madhe e shqiptarëve e përdorin në të folurën e përditshme. Këta gjuhëtare mendojnë se shqipja standarde do të ishte më e lehtë dhe me më shumë mundësi shprehëese e stilistike. Ky lloj i paskajores do të ofronte përkthime më adekuate në këtë rast: "To Be or Not To Be" (Shekspir: Hamleti, III-I). Shekspiri nuk thotë ''Ti, të jesh apo të mos jesh'', por thotë, pa iu drejtuar asnjë vete, as të dytës, as të tretës: “Me qenë a mos me qenë” (ose në variante më të skajshme: "me kânë a mos ke kânë"). Ndërkaq, një përkthim i tipit "për të qenë apo për të mos qenë" nuk tingëllon shqip.

=== Foljet kalimtare dhe jokalimtare ===
Megjithëse veprore, në gegërishte, shumë folje, si “me ardhë/vij”, në të kaluarën dhe kohë të tjera të së shkuarës paraprihen nga folja “me qenë/jam”. P.sh. “Jam ardhë dje, po nuk t’gjeta aty”. Sidoqoftë, këto folje mund të zgjedhohen edhe si në standard me “kam” përpara, por modeli i mësipërm është shumë i përhapur në Kosovë.

=== Fjalori i pasur ===
Gegërishtja ka shumë fjalë që nuk përfshihen në fjalorin e gjuhës standarde. Disa shembuj: ''me nirthtë'' (të jesh ftohtë), ''me (i) mejt'' (p.sh. ''Më ka mejt krahu''), ''kacurret'' (plot, me spicë), ''ani'' (e ngjashme me pra por jo saktësisht), etj.

=== Zanoret hundore ===
Zanoret hundore (â, ê, î, ô, ŷ, û) e bëjnë gegërishten më të vështirë për t'u mësuar si dialekt (për shqiptarët) ose gjuhë e dytë (për të huajt që mësojnë shqipen gegë). Njëherësh, theksimi i tyre është dallimi kryesor në theks prej toskërishtes, duke e bërë atë më të butë për veshin.
Zanoret hundore zëvendësojnë thuajse plotësisht tingullin e theksuar "ë" që në gegërishte figuron si shkronjë për zgjatjen e zanores paraprijëse dhe shpesh quhet "e pa zâ" (e pa zë). Kur "ë"-ja shkon e patheksuar në toskërisht, në gegërisht ajo zgjat zanoret paraprake.

== Rotacizmi ==
{{Main|Rotacizmi}}
Gegërishtja e ka ruajtur n-ja në mes të zanorëve, kurrse toskërishtja e ka zëvendësuar me r-ja. Si p.sh. ''atyne/atyre'', ''zani/zëri'', Shqipni/Shqipëri etj.

== Tabelë krahasimi ==

{|border="1" cellspacing="0" cellpadding="4" class="wikitable"
!Gjuha letrare
! Toskërisht !! Gegënisht 
|-
| ftua || ftua || ftu/ftue
|-
| një || një || i/ni/nji/njo/nja
|-
| nëntë || nëntë || nont/nond/nant/nand
|-
| është || është || ô, osht/o, osh'/â, âsht
|-
| bëri || bëri || boni/bani 
|-
| emër || emër || emën
|-
| vatër || vatër || votër 
|-
| gjendje || gjëndje || gjenje/gjëndje
|-
| mund || mund || mun/muj
|-
| mbret || mbret || mret
|-
| për të punuar || për të punuar || me punu/me punue
|-
| rërë || rërë || rôn/ran
|-
| qenë || qënë || qen/kên/kân/kon
|-
| dëllinjë || enjë || bërshê
|-
| baltë || llum || balt/lloq/llum
|-
| cimbidh || mashë || dan
|-
| frikë|| frikë|| fryk/frig/tut
|-
| kokë || kokë || kryt
|-
| gjel || këndez|| knus/knues
 |-
| mundem || mundem || munem/muj
|-
| dhelpër || dhelpër || skile/dhelpën
|-
| syri || syri || syni/syu
|-
| nëna || nëna || nona/nâna
|-
| gënjej || gënjej || rrej
|-
| qumësht || qumësht || tomël/tamël
|-
| fshat/katund || fshat/katund || fshat/katun/kotun
|-
| gjalpë || gjalpë || tlyn
|-
| truri || truri || truni
|-
| mbush || mbush || mush
|-
| ndoshta || ndoshta || noshta/nashta
|-
| vend || vend || vên
|-
|-
|}

== Përdorimi letrar ==
Dokumentet më të vjetra të shqipes janë shkruar në gegërishte. Këto përfshijnë "Formulën e pagëzimit" të [[Pal Engjëlli]]t, "[[Meshari]]n" e [[Gjon Buzuku]]t, "[[Çeta e profetëve|Çetën e profetëve]]" nga [[Pjetër Bogdani]], veprat e [[Pjetër Budi]]t, [[Frang Bardhi]]t etj. Në gegërisht u shkruan edhe kryevepra të letërsisë shqiptare si "[[Lahuta e Malcís]]" e [[Gjergj Fishta|Gjergj Fishtës]], si dhe u kodifikua [[Kanuni i Lekë Dukagjinit]] nga [[Shtjefën Gjeçovi]].

Përveç se flitet nga shqiptarët gegë, gegërishtja ka qenë dialekt zyrtar në Shqipëri para [[Lufta e Dytë Botërore|Luftës së Dytë Botërore]] dhe në Kosovë deri më [[1968]]. Shumë mërgimtarë shqiptarë gjatë diktaturës komuniste në Shqipëri kanë vazhduar ta përdorin gegërishten në letrat e tyre. Sot gegërishtja përkrahet si dialekt dhe përdoret aty-këtu nga botime të ndryshme në Shqipëri e në Kosovë. Përkrahësit e gegërishtes janë kryesisht letrarë nga [[Shkodra]], [[Tirana]] dhe [[Prishtina]].

Formula e Pagëzimit e ritit latin (8 nëntor 1462) e Pal Ëngjëllit ( 1417-1469), kryepeshkop i Durrësit dhe bashkëpunëtor i ngushtë dhe këshilltar i Skënderbeut, është shkruar gegërisht, në Mat, dhe me alfabet latin. " Un' të pagëzoj pr'emënit Atit e t'birit e t'shpirtit shenjt".

== Shqipja standarde dhe gegnishtja ==
Shqipja standarde megjithëse mbështetet në dialektin toskë të zonës juglindore të Shqipërisë, ka në përbërjen e saj fjalë apo formime nga gegërishtja, pa të cilat nuk do të bëhej i mundur formimi i disa fjalëve. Disa nga shembujt janë fjalët ''meqenëse'', ''humnerë'' dhe folja ''synoj''. Fjala "meqenëse" vjen nga paskajorja ''me qenë'' e gegërishtes, dhe një formim i kësaj fjale duke u mbështetur vetëm në toskërisht do të ishte ''duke qenë se''. Fjala humnerë vjen nga folja ''humb'' dhe fjala ''në erë'', dhe gjuha standarde e ka formuar këtë fjalë nga format gegë ''hum'' (humb)+ ''nerë'' (nder). Edhe folja synoj vjen nga fjala ''syni'': ''synoj''=ia ve synin (gegërisht) dhe jo ''syroj'' siç mund të ishte nëse do të formohej nga toskërishtja e cila nuk e përmban këtë folje. Gjithashtu duhet përmendur tema "krye" me të cilën shqipja formon qindra fjalë, teksa me formën toske "kokë" formohen shumë fjalë. Kemi kryeshkamb, por nuk mund të themi kokëshkëmb; teksa forma kokëfortë e toskërishtes, jepet lehtë edhe në gegërisht, me kryefortë, etj.

== Shembuj dhe krahasime ==

Shtjefën Gjeçovi, ''Kanuni i Lekë Dukagjinit'', Shkodër: 1933, fq. 11:

:''Burri â' në detyrë:''
:''a) me u përkujdesë për veshë e mathë e për gjithshka të lypet per me mbajtë jeten;''
:''b) me ruejtë nderen e grues e mos me e lânë me u ankue per kurrnji nevojë.''

:Në standard:
::''Burri është i detyruar:''
::''a) të përkujdeset për veshmbathje e për gjithçka që lipset për ta mbajtur jetën;''
::''b) ta ruajë nderin e gruas e mos ta lë të ankohet për asnjë nevojë.''

Këshilli Populluar i Komunës së Prishtinës, ''Prishtina'' (monografi), 1959, fq. 19:

:''Gjatë pesëmbëdhjetë vjetve të fundit janë investue mjete bukur të mëdha për objekte të ndryshme komunale. Qysh në vitin 1946 rinija ndërtoi rezervoarin e madh për ujësjellësin e qytetit dhe Prishtinës iu sigurue kështu për herë të parë uji i shëndoshë për pije. Kapaciteti i ujësjellësit ishte 15 litra në sekondë. Prej asaj kohe ujësjellësi u zgjanue dhe modernizue vazhdimisht dhe tash për çdo sekondë jep nga 30 litra ujë.''

:Në standard: ''Gjatë pesëmbëdhjetë vjetëve të fundit janë investuar mjete bukur të mëdha për objekte të ndryshme komunale. Qysh në vitin 1946, rinia ndërtoi rezervuarin e madh për ujësjellësin e qytetit dhe Prishtinës iu sigurua kështu për herë të parë uji i shëndoshë për pije. Kapaciteti i ujësjellësit ishte 15 litra në sekondë. Prej asaj kohe ujësjellësi u zgjerua dhe modernizua vazhdimisht dhe tani për çdo sekondë jep nga 30 litra ujë''

== Shiko edhe ==
*[[Gegërishtja jugore]]
*[[Gegërishtja veriore]]
*[[Toskërishtja]]

== Burimi i të dhënave ==
<references />

== Referime ==
[[Kategoria:Dialekte]]
[[Kategoria:Dialektet e gjuhës shqipe]]