Po redaktohet Alfabeti shqip

'''Alfabeti shqip''' është një variant i [[Alfabeti latin|alfabetit latin]] i përdorur për të shkruar [[Gjuha shqipe|gjuhën shqipe]]. Përbëhet nga 36 [[shkronja]], nga të cilat 7 janë zanore dhe 29 janë bashkëtingëllore.<ref>{{harvnb|Newmark|Hubbard|Prifti|1982|pp=9–11}}</ref>

<center>
{|class=wikitable style=text-align:center
|-
! colspan=37 bgcolor=#EFEFEF style=font-size:24px | Alfabeti shqip 
|-
| bgcolor=#EFEFEF | Shkronjat e mëdha:
| bgcolor=#EEFFEE style="font-size:24px |'''A''' || style=font-size:24px | B || style=font-size:24px | C || style=font-size:24px | Ç || style=font-size:24px | D || style=font-size:24px |Dh || bgcolor=#EEFFEE style=font-size:24px | '''E''' || bgcolor=#EEFFEE style=font-size:24px | '''Ë''' || style=font-size:24px |F || style=font-size:24px | G || style=font-size:24px | Gj || style=font-size:24px |H || bgcolor=#EEFFEE style=font-size:24px | '''I''' || style=font-size:24px | J || style=font-size:24px | K || style=font-size:24px | L || style=font-size:24px |Ll || style=font-size:24px | M || style=font-size:24px | N
| style=font-size:24px | Nj || bgcolor=#EEFFEE style=font-size:24px | '''O''' || style=font-size:24px | P || style=font-size:24px | Q || style=font-size:24px | R || style=font-size:24px | Rr || style=font-size:24px | S || style=font-size:24px | Sh || style=font-size:24px | T || style=font-size:24px | Th || bgcolor=#EEFFEE style=font-size:24px | '''U''' || style=font-size:24px | V || style=font-size:24px | X || style=font-size:24px | Xh || bgcolor=#EEFFEE style=font-size:24px | '''Y'''
| style=font-size:24px | Z || style=font-size:24px | Zh
|-
|bgcolor="#EFEFEF" colspan="37" |
|- 
| bgcolor="#EFEFEF | Shkronjat e vogla:
| bgcolor=#EEFFEE style=font-size:24px | '''a''' 
| style=font-size:24px | b 
| style=font-size:24px |c 
| style=font-size:24px |ç 
| style=font-size:24px |d 
| style=font-size:24px |dh 
| bgcolor=#EEFFEE style=font-size:24px |'''e''' 
| bgcolor=#EEFFEE style=font-size:24px |'''ë''' 
| style=font-size:24px |f 
| style=font-size:24px |g 
| style=font-size:24px |gj 
| style=font-size:24px |h 
| bgcolor=#EEFFEE style=font-size:24px |'''i''' 
| style=font-size:24px |j 
| style=font-size:24px |k 
| style=font-size:24px |l 
| style=font-size:24px |ll 
| style=font-size:24px |m 
| style=font-size:24px |n 
| style=font-size:24px |nj 
| bgcolor=#EEFFEE style=font-size:24px |'''o''' 
| style=font-size:24px |p 
| style=font-size:24px |q 
| style=font-size:24px |r 
| style=font-size:24px |rr 
| style=font-size:24px |s 
| style=font-size:24px |sh 
| style=font-size:24px |t
| style=font-size:24px |th 
| bgcolor=#EEFFEE style=font-size:24px |'''u''' 
| style=font-size:24px |v 
| style=font-size:24px |x 
| style=font-size:24px |xh 
| bgcolor=#EEFFEE style=font-size:24px |'''y'''
| style=font-size:24px|z 
| style=font-size:24px |zh
|-
| bgcolor="#EFEFEF" colspan="37" | Shenjat e [[Alfabeti Fonetik Ndërkombëtar|'''AFN''' ('''A'''lfabetit '''F'''onetik '''N'''dërkombëtar)]]:
|-
| bgcolor=#EFEFEF | [[Shqiptimi]] standard →<br><ref>{{cite book |author=Martin Camaj |title=Albanian Grammar with Excercises Chrestomathy and Glossaries |language=en |publisher=Otto Harrassowitz, Wiesbaden |year=1984 |ISBN=3-447-02467-4 |page=2}}, Shiko: „1. Phonology“ („Fonologji“).</ref><ref>{{cite book |author=Philip L. Hubbard |title=The Syntax of the Albanian Verb Complex (Routledge Library Editions: Syntax) |publisher=Routledge |year=2016 |language=en |ISBN=1315462796 |page=10-11}}, Shiko: „A Note on Pronunciation“ („Një shënim në shqiptim“).</ref><ref>{{cite book |publisher=Langenscheidt-Redaktion, Langenscheidt, Berlin, München, Wien, Zürich, New York |title=Langenscheidts Handwörterbuch Albanisch |language=de |year=2000 |ISBN=978-3-468-05395-5 |page=9, 14, 15}}, Shiko: f.14-15 „Alphabet und Aussprache“ („Alfabeti dhe Shqiptimi“).</ref><ref>{{cite book |author=Ilo Stefanllari |title=Albanian-English, English-Albanian |url=https://archive.org/details/albanianenglishe00stef |language=en |publisher=Hippocrene Books |year=1996 |ISBN=0781804191 |page=[https://archive.org/details/albanianenglishe00stef/page/11 11]}}, Shiko: „Transliteration Guide“ („Udhëzues për Transliterimin“).</ref><ref>{{cite book |author=Vladimir Orel |title=Albanian Etymological Dictionary („Fjalori Etimologjik Shqiptar“) |language=en |publisher=Brill; Leiden, Boston, Köln |year=1998 |page=XVI}}.</ref>
|[[Open front unrounded vowel|{{IPA|[a]}}]]||[[Voiced bilabial plosive|{{IPA|[b]}}]] ||[[Voiceless alveolar affricate|{{IPA|[t͡s]}}]] ||[[Voiceless postalveolar affricate|{{IPA|[t͡ʃ]}}]] ||[[Voiced alveolar plosive|{{IPA|[d]}}]] ||[[Voiced dental fricative|{{IPA|[ð]}}]] ||[[Close-mid front unrounded vowel|{{IPA|[e]}}]], [[Open-mid front unrounded vowel|{{IPA|[ɛ]}}]] ||[[Schwa|{{IPA|[ə]}}]], [[Open-mid back unrounded vowel|{{IPA|[ʌ]}}]], [[Open-mid central unrounded vowel|{{IPA|[ɜ]}}]] ||[[Voiceless labiodental fricative|{{IPA|[f]}}]] ||[[Voiced velar plosive|{{IPA|[ɡ]}}]] ||[[Voiced palatal affricate|{{IPA|[ɟ]}}]]<ref>{{cite book|author=Martin Camaj|title=Albanian Grammar with Excercises Chrestomathy and Glossaries („Gramatika Shqiptare me Ushtrime Krestomati dhe Fjalor“) |language=en |publisher=Otto Harrassowitz, Wiesbaden |year=1984 |ISBN=3-447-02467-4 |page=1}}, Shiko: „1. Phonology“ („Fonologji“) gj = /ɟ/</ref>||[[Voiceless glottal fricative|{{IPA|[h]}}]] ||[[Close front unrounded vowel|{{IPA|[i]}}]] || [[Palatal approximant|{{IPA|[j]}}]] || [[Voiceless velar plosive|{{IPA|[k]}}]] || [[Alveolar lateral approximant|{{IPA|[l]}}]] || [[Velarized alveolar lateral approximant|{{IPA|[ɫ]}}]] || [[Bilabial nasal|{{IPA|[m]}}]] || [[Alveolar nasal|{{IPA|[n]}}]] || [[Palatal nasal|{{IPA|[ɲ]}}]] || [[Close-mid back rounded vowel|{{IPA|[o]}}]], [[Open-mid back rounded vowel|{{IPA|[ɔ]}}]] || [[Voiceless bilabial plosive|{{IPA|[p]}}]] || [[Voiceless palatal affricate|{{IPA|[c]}}]]<ref>{{cite book|author=Martin Camaj|title=Albanian Grammar with Excercises Chrestomathy and Glossaries („Gramatika Shqiptare me Ushtrime Krestomati dhe Fjalor“) |language=en |publisher=Otto Harrassowitz, Wiesbaden |year=1984 |ISBN=3-447-02467-4 |page=1}}, Shiko: „1. Phonology“ („Fonologji“) q = /c/</ref>|| [[Alveolar tap|{{IPA|[ɾ]}}]] || [[Alveolar trill|{{IPA|[r]}}]] || [[Voiceless alveolar fricative|{{IPA|[s]}}]] || [[Voiceless postalveolar fricative|{{IPA|[ʃ]}}]] || [[Voiceless alveolar plosive|{{IPA|[t]}}]] || [[Voiceless dental fricative|{{IPA|[θ]}}]] || [[Close back rounded vowel|{{IPA|[u]}}]] || [[Voiced labiodental fricative|{{IPA|[v]}}]] || [[Voiced alveolar affricate|{{IPA|[d͡z]}}]] || [[Voiced postalveolar affricate|{{IPA|[d͡ʒ]}}]] || [[Close front rounded vowel|{{IPA|[y]}}]] || [[Voiced alveolar fricative|{{IPA|[z]}}]] || [[Voiced postalveolar fricative|{{IPA|[ʒ]}}]]
|-
|bgcolor=#EFEFEF |[[Toskërishtja|Toskërishte (veriore)]]<ref>[https://phoible.org/inventories/view/169 phoible.org "Northern Tosk Albanian"] [[Toskërishtja|Toskërishte (veriore)]] (I)</ref><ref>[https://phoible.org/inventories/view/215 phoible.org "Northern Tosk Albanian"] [[Toskërishtja|Toskërishte (veriore)]] (II)</ref> 
|[a]||[b]||[t͡s], [t̪s̪]||[t̠ʃ]||[d], [d̪]||[ð]||[e̞]||[ə]||[f]||[ɡ]||[ɟ͡ʝ]||[h]||[i]||[j]||[k]||[l]||[lˠ]||[m]||[n], [n̠]||[ɲ̟]||[o̞]||[p]||[c͡ç]||[ɾ]||[r], [r̪]||[s], [s̪]||[ʃ]||[t], [t̪]||[θ]||[u]||[v]||[d͡z], [d̪z̪]||[d̠ʒ]||[y]||[z], [z̪]||[ʒ]
|-
|bgcolor=#EFEFEF |[[Toskërishtja|Toskërishte (Korçë)]]<ref>[https://phoible.org/inventories/view/2592 phoible.org "Tosk Albanian, Korçë"] - [[Toskërishtja|Toskërishte]], [[Korça|Korçë]]</ref><br> 
|[ä]||[b]||[t͡s]||[t̠ʃ]||[d]||[ð͇ˠ]||[e]||[ə]||[f]||[ɡ]||[ɟ]||[h]||[i], [i̯]||[j]||[k]||[l]||[ɫ]||[m]||[n]||[ɲ]||[o]||[p]||[c]||[ɾ]||[r]||[s]||[ʃ]||[t]||[θ]||[u], [u̯]||[v]||[d͡z]||[d̠ʒ]||[y]||[z]||[ʒ]
|-
| bgcolor=#EFEFEF |[[Arbërishtja (Itali)|Arbërishte (Arbëreshë, Kundisa)]]<ref>[https://phoible.org/inventories/view/2438 phoilble.org "Arbëreshë Kundisa"] - [[Arbëreshë|Arbërishte (Kundisa, IT)]]</ref>
|[a]||[b]||[t͡s]||[t̠ʃ]||[d]||[ð]||[ɛ]||[ə]||[f]||[ɡ]||[ɡʲ]||(Hj/hj)[ç]||[i]||[j]||[k]||[ʎ]||[ɣ]~[ɫ]||[m]||[n]||[ɲ]||[ɔ]||[p]||[kʲ]||[ɾ]||[r]||[s]||[ʃ]||[t]||[θ]||[u]||[v]||[d͡z]||[d̠ʒ]||[œ]||[z]||[ʒ]
|-
| bgcolor=#EFEFEF |[[Arbërishtja (Itali)|Arbërishte<br>(Hora e Arbëreshëvet)]]<ref>[https://phoible.org/inventories/view/2487 phoible.org "Arbëreshë (Hora e Arbëreshëvet)"] - [[Arbëreshë|Arbërishte (Hora e Arbëreshëvet, IT)]]</ref>
|[a]||[b]||[t͡s]||[t̠ʃ]||[d]||[ð]||[ɛ]||[ə]||[f]||[ɡ]||[ɟ]||(H/h)[x]<br>(Hj/hj) [ç]||[i]||[j]||[k]||(L/l)[l]<br>(Lj/lj)[ʎ]||[ɣ]||[m]||[n]||[ɲ]||[ɔ]||[p]||[c]||[ɾ]||[r]||[s]||[ʃ]||[t]||[θ]||[u]||[v]||[d͡z]||[d̠ʒ]||[œ]||[z]||[ʒ]
|-
|bgcolor=#EFEFEF |[[Gegërishtja|Gegërishte (verilindore)]]<ref>[https://phoible.org/inventories/view/2358 phoible.org "Gheg Albanian (North-Eastern)]" - [[Gegërishtja|Gegërishtja (verilindore)]].</ref>
|[ä], [ã̈]||[b]||[t͡s]||[t̠ʃ]||[d̪]||[ð]||[e], [ẽ]||[ã̈], [ẽ]||[f]||[ɡ]|| ||[h]||[i]], [ĩ]||[j]||[k]||[l], [ʎ]||[ɫ̪]||[m]||[n] ([ŋ])||[ɲ]||[o]||[p]|| ||[ɾ]~[ɹ]||[r]||[s]||[ʃ]||[t̪]||[θ]||[u], [ũ]||[v]||[d͡z]||[d̠ʒ]||[y], [ỹ]||[z]||[ʒ]
|}
</center> 
*''Shënim:'' zanoret janë treguar të <span style="background-color:#EEFFEE; border:1px solid grey">'''theksuara'''</span>. 
*{{Audio|Albanian alphabet.ogg|Dëgjo}} [[Shqiptimi|shqiptimin]] e 36 shkronjave.

== Historia ==
Hera e parë ku përmendet shkrimi shqip vjen nga dokumenti kishtar katolik i vitit 1332, shkruar ose nga arqipeshkvi [[Guillaume Adae|Guillaume Adam]], ose nga murgu Brokard ku pasqyrohet ''Licet Albanenses aliam omnino linguam a latina habeant et diversam, tamen litteram latinam habent in uso et in omnibus suis libris'' ("Arbërit vërtetë kanë një gjuhë tjetër prej latinëve. Megjithatë, ata përdorin shkronja latine në të gjithë librat e tyre").<ref name="Skendi111">{{cite book|url=https://books.google.com.au/books?hl=en&lr=&id=8QPWCgAAQBAJ&oi=fnd&pg=PR15&dq=The+Albanian+National+Awakening&ots=zGjQbVyql8&sig=xsmbL-yAAtc-ny3v0E4vN87JOBY&redir_esc=y#v=snippet&q=Brochart&f=false|title=The Albanian national awakening|last=Skendi|first=Stavro|publisher=Princeton University Press|language=en|year=1967|isbn=9781400847761|location=Princeton|pages=111}}</ref><ref name="Elsie2003">{{cite book|url=https://books.google.com.au/books?redir_esc=y&id=oXxpAAAAMAAJ&focus=searchwithinvolume&q=Licet+Albanenses+aliam+omnino|title=Early Albania: a reader of historical texts, 11th-17th centuries|last=Elsie|first=Robert|publisher=Harrassowitz|language=en|year=2003|isbn=978-3-447-04783-8|pages=28–30}}</ref> Ka studiues që e interpretojnë alfabetin sikur arbërit e kohës shkruanin edhe latinisht, jo medoemos gjuhën arbërore me shkronja latine.<ref>{{Cite web|url=https://lrc.la.utexas.edu/eieol/albol|title=Introduction to Albanian|author1=Brian Joseph|author2=Angelo Costanzo|author3=Jonathan Slocum|publisher=[[University of Texas at Austin]]|language=en|accessdate=6 qershor 2017}} [http://www.albaner.net/Librat/Gjuha%20shqipe.pdf] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171222220031/http://www.albaner.net/Librat/Gjuha%20shqipe.pdf |date=22 dhjetor 2017 }}</ref>

Historia e alfabeteve të mëpasme të shqipes lidhet ngushtë me ndikimin fetar tek shqiptarët. Shkrimtarët nga viset veriore përdornin alfabetin latin nën ndikimin e Kishës Katolike, ndërsa ata nga viset jugore në alfabetin grek nga ndikimi i Kishës Ortodokse, të tjerë me [[Alfabeti arab|alfabetin arab]] ([[Elifba|Elifbaja shqipe]]) nga ndikimi i [[Islami]]t. Përgjatë viteve 1750-1850 pati përpjekje për thurjen e një alfabeti origjinal shqiptar. Alfabeti i tanishëm është njëri nga dy variantet që u aprovuan në [[Kongresi i Manastirit|Kongresin e Manastirit]], mbajtur nga intelektualët shqiptarë. Një historik i shkurtër i paraqitur grafikisht  është dhe [https://www.zeri.app/blog/alfabeti-shqip alfabeti shqip] sipas këtij burimi.

=== Alfabete të përdorura në letërsinë e hershme ===
{{Shiko gjithashtu|Alfabetet e hershme shqipe}}
E para referencë ndaj shkronjave latine ka qenë në një dorëshkrim mesjetar në latinisht më 1332<ref name="Newmark">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=hqlYbhnII3QC&pg=PA3&dq=Pal+Engj%C3%ABlli&cd=3#v=onepage&q=&f=false|title=Standard Albanian: a reference grammar for students|last=Newmark|first=Leonard|author2=Philip Hubbard|author3=Peter R. Prifti|publisher=Andrew Mellon Foundation|language=en|accessdate=2010-05-28|year=1982}}</ref>. Ndërsa pretendimi për zbulimin e parë të gjuhës arbërore është një dorëshkrim i Teodor Shkodranit më 1210, me gjasë i shkruar me alfabet latin. 

Dokumenti i parë i gjuhës shqipe i gjetur me siguri është ''[[Formula e pagëzimit|Formula e Pagëzimit]],'' e shkruar më 1462 nga [[Pal Engjëlli]] me alfabet latin.<ref name="Newmark" /> Përbën një fjali të shkurtër që mund të përdorej nga të afërmit në pragun e vdekjes që e kishin të pamundur të shkonin tek kisha.

Pesë shkrimtarët shqiptarë të shekujve XVI-XVII ([[Gjon Buzuku|Buzuku]], [[Lekë Matrënga|Matrënga]], [[Pjetër Budi|Budi]], [[Frang Bardhi|Bardhi]] e [[Pjetër Bogdani|Bogdani]]) që përbëjnë bërthamën e letrave shqipe, të gjithë shkruajtën me alfabet latin. Ky alfabet u mbajt nga shkrimtarët në viset veriore shqiptare deri në fillim të shek. XX dhe është i njohur përgjithësisht me emrin ''[[Alfabeti i Shkodranishtes së vjetër]]'' nga Doktrina e Bogdanit e deri me botimet e shtypshkronjës "Zoja e Paperlyeme" që nisën më 1870 në [[Shkodra|Shkodër]]''.''<ref>{{Cite book|title=Gjuha e shkrueme ase vërejtje gramatikore|last=Rrota|first=Justin|publisher=Botime Françeskane|language=sq|year=2006|isbn=99943-696-9-5|location=Shkodër|pages=113}}</ref> 

Intelektuali grek Anastas Milo, në një fjalim të tij në Akademinë e Berlinit (afërsisht 1702) përmend një alfabet shqiptar të thurur "rishtazi" nga Kozma Qiprioti, peshkop i Durrësit. Pandehet se ky alfabet shërbeu më pas për [[Anonimi i Elbasanit|Ungjillin e Elbasanit]]. Anastasi e quante Kozmain "[[Kadmi]] i Shqipërisë".<ref>[https://books.google.gr/books?id=AQJj5_pYxtIC&pg=PA8&lpg=PA8&dq=%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%AC%CF%83%CE%B9%CE%BF%CF%82+%CE%BC%CE%B9%CF%87%CE%B1%CE%AE%CE%BB&source=bl&ots=gvLHRJ80D6&sig=ivD-VtZg6r9U_Qc-8e0gMijiwf8&hl=el&sa=X&ved=0ahUKEwi8lPOwmpnQAhVGbRQKHcygBsQQ6AEIVDAN#v=onepage&q&f=false Minaoglou Charalampos, "Anastasios Michael and the Speech about Hellenism", Athens, 2013, p. 37 and note 90] në gjuhën greke.</ref>

=== Bashkëtingëlloret ===
{| {{Prettytable}}
|-
!colspan="115" align="center"|Bashkëtingëlloret e gjuhës shqipe 
|-
| [[B]] || [[C]] || [[Ç]] || [[D]] || [[Dh]] || [[F]] || [[G]] || [[Gj]] || [[H]] || [[J]] || [[K]] || [[L]] || [[Ll]] || [[M]] || [[N]] 
|-
| [[Nj]] || [[P]] || [[Q]] || [[R]] || [[Rr]] || [[S]] || [[Sh]] || [[T]] || [[Th]] || [[V]] || [[X]] || [[Xh]] || [[Z]] || [[Zh]] ||
|}

;Bashtingëlloret klasifikohen
*a) Sipas vendit të formimit:
:&ndash; buzore: p, b, m, f, v
:&ndash; dhëmbore: t, d, th, dh, ll
:&ndash; alveolare: c, x, n, s, z, l, rr, r
:&ndash; paraqiellzore: ç, xh, sh, zh
:&ndash; qiellzore: q, gj, nj, j
:&ndash; prapaqiellzore: k, g, h
* b) Sipas pjesëmarrjes ose jo të zërit dhe zhurmave, ndahen në:
:&ndash; të zëshme: d, z, zh, x, xh, g, gj, dh, v, b, m, n, nj, j, l, ll, r, rr
:&ndash; të pazëshme: t, s, sh, c, ç, q, k, th, f, p, h

=== Zanoret ===
{|{{Prettytable}}
|-
!colspan="7" align="center"|Zanoret 
|-
|[[A]] || [[E]] || [[Ë]] || [[I]] || [[O]] || [[U]] || [[Y]] 
|}
;Zanoret klasifikohen,
* a) Sipas vendit të ngritjes së gjuhës drejt qiellzës, ndahen në:
:&ndash; të përparme: i, y, e
:&ndash; qendrore: ë, a
:&ndash; të prapme: u, o
* b) Sipas shkallës së ngritjes së gjuhës drejt qiellzës, ndahen në:
:&ndash; të hapura: a
:&ndash; gjysmë të mbyllura: ë, e, o
:&ndash; të mbyllura: i, y, u
* c) Sipas pjesëmarrjes ose jo të buzëve në formimin e tyre, ndahen në:
:&ndash; të buzërzuara: y, u, o
:&ndash; jo të buzërzuara: i, ë, a, e

== Shih dhe ==
* [[Letërsia shqipe me alfabet arab]]
* [[Alfabetet e hershme shqipe]]
* [[Krijimi i alfabetit shqip]]
* [[Alfabeti]]

== Referime ==
{{reflist|2}}

== Referime ==
* {{cite book|last=Newmark|first=Leonard|last2=Hubbard|first2=Philip|last3=Prifti|first3=Peter R.|year=1982|title=Standard Albanian: A Reference Grammar for Students|publisher=Stanford University Press|language=en|url=https://books.google.com/books?id=hqlYbhnII3QC&pg=PA1&dq=Standard+Albanian:+A+Reference+Grammar+for+Students#v=onepage&q=&f=false}}

[[Kategoria:Alfabete latine]]
[[Kategoria:Shkrime të shqipes]]
[[Kategoria:Gjuha shqipe]]