Po redaktohet Gjuha shqipe (paragraf)

== Historia ==
Mendohet se përmendja e parë me shkrim në shqip ishte më 14 korrik 1284 në ''Ragu'''s'''a'' ose ''Ragu'''z'''a'' ([[Dubrovniku]] i sotshëm) në [[Kroacia|Kroacinë]] moderne kur në hetimet për një vjedhje në shtëpinë e Petro de Volcio nga Belena, një farë Matheus, biri i Markut prej Mençe, i cili ishte, siç duket, një dëshmitar i krimit, raportoi kështu: Dëgjova një zë duke thirrur në mal në gjuhën shqipe ([[Gjuha latine|Latinisht]]: “''Audivi unam vocem clamantem in monte in lingua albanesca''”).<ref name=":0">[http://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=3168 Një vjedhje në Dubrovnik dhe dalja në skenë e gjuhës dhe kulturës shqiptare] [[Robert Elsie]] (1996). 10 Tetor 2015. Marrë 4 Dhjetor 2017.</ref>

Rastin e dytë, njëzet e tre vjet më vonë, e gjejmë në një përshkim të Shqipërisë në një vepër anonime të quajtur ''Anonymi Descripto Europea Orientalis'' <ref>[https://books.google.mk/books?id=_sHmTRCEe7kC&pg=PA23&lpg=PA23&dq=Anonymi+Descripto+Europea+Orientalis&source=bl&ots=C5P_p9ACXA&sig=dT1vCvOws5MrLZe3twu1pTI9g-s&hl=mk&sa=X&ved=0ahUKEwjuo-aqoe_XAhUGuRQKHTCHAHkQ6AEIJTAA#v=onepage&q=Anonymi%20Descripto%20Europea%20Orientalis&f=false Anonymi Descripto Europea Orientalis] (Përshkrim: Anonim I Europës Lindore) faqe. 33,34. Marrë 4 Dhjetor 2017</ref>. Kjo vepër mesjetare latine e vitit 1308 trajton vendet dhe viset e [[Evropa lindore|Europës Lindore]], veçanërisht vendet e Gadishullit Ballkanik. Mendohet se autori ishte një prift frëng i urdhrit dominikan, i cili u dërgua nga kisha në Serbi.<ref>Teksti i ''Anonymi Descripto Europea Orientalis'' ekziston në disa dorëshkrime, si për shembull Ms. Lat 5515 dhe Ms. Lat 14693 në Bibliotekën Kombëtare të Parisit, Ms 263 në Bibliotekën e qytetit Poatie (Poitiers) në Francë dhe Cod. Lat. 66 në Bibliotekën Universitare të Laiden-it të Holandës.</ref>  Përshkrimi Anonim ka kapituj mbi viset e ndryshme të Greqisë bizantine, mbi Rashën, Bullgarinë, Ruteninë, Hungarinë, Poloninë, Boheminë si dhe një kapitull mbi Shqipërinë, një përshkrim të rrallë të këtij vendi dhe të këtij populli në shekullin e katërmbëdhjetë.<ref>Në tekst thuhet se Shqipëria ka “banorë me të vërtetë luftëtarë, të cilët janë harkëtarë dhe ushtarë të shkëlqyeshëm… të cilët nuk kanë qytete, kampe, fortifikime ose ferma, por jetojnë në [[çadra]] dhe janë gjithmonë në lëvizje nga një vend në tjetrin”. Kapitulli mbi Shqipërinë mbaron duke theksuar edhe këtu ekzistencën e gjuhës shqipe: “''Habent enim Albani prelati linguam distinctam a Latinis, Grecis et Sclavis ita quod in nullo se inteligunt cum aliis nationibus''” (Shqiptarët e lartpërmendur kanë një gjuhë të veçantë nga gjuha e latinëve, grekëve dhe sllavëve , kështu që nuk mund të komunikojnë fare me kombe të tjerë).</ref>

Rasti i tretë, ku gjuha shqipe përmendet gjendet në një vepër të shkruar nga një shtegtar i krishterë në udhëtimin për në Tokën e Shenjtë në vitin 1322.<ref>[https://celt.ucc.ie/published/L300002-001/ The journey of Symon Semeonis from Ireland to the Holy Land].celt.ucc.ie . Marrë 4 Dhjetor 2017</ref> Shkrimet e shtegtarëve në rrugën për Tokën e Shenjtë përbëjnë një burim kryesor informacioni mbi vendet e Mesdheut Lindor në gjysmën e parë të mijëvjeçarit të dytë. Në këtë rast, dy shtegtarë angloirlandezë me emrat Symeon Semeonis dhe Hugo Iluminator, që mund t’i quajmë shqip Simon Simoni dhe Hugo Iluminatori, kaluan në Shqipëri në vitin 1322 dhe Simoni shkroi përshtypjet e tij në një lloj udhëpërshkrimi.<ref name=":0" /><ref>Symon Simeonis [https://books.google.mk/books/about/Itinerarium_Symonis_Semeonis_ab_Hybernia.html?id=7hsgswEACAAJ&redir_esc=y Itinerarium Symonis Semeonis ab Hybernia ad Terram Sanctam].[https://www.google.mk/search?tbo=p&tbm=bks&q=bibliogroup:%22Scriptores+Latini+Hiberniae%22&source=gbs_metadata_r&cad=6 Bibliogroup:"Scriptores Latini Hiberniae"] Dublin Institute for Advanced Studies, 1960. 127 faqe.</ref>

Rastin e katërt ku përmendet ekzistenca e gjuhës shqipe e kemi në vitin 1332 në veprën e një murgu frëng të urdhrit dominikan me emrin Brokard (Lat. Brocardus monacus). Në traktatin e tij latin të quajtur ''Directorium ad passagiumfaciendum'' (Udhëzime për kapërcimin e detit), Brokardi shënon fjalinë tashmë të njohur në letërsinë shqipe: “''Licet Albaneses aliam omnio linguam a latina habeant et diversam, tamen litteram latinam habent in uso et in omnibus suis libris''” (Shqiptarët kanë një gjuhë tjetër krejt të ndryshme nga latinishtja, megjithatë, përdorin shkronja latine në të gjithë librat e tyre). {{Citim i duhur}}<ref name=":0" />

Regjistrimi i parë audio i shqipes u bë nga [[Norbert Jokl]] më 4 prill 1914 në [[Vjena|Vienë]].<ref>[[Robert Elsie]] (2010). [https://books.google.com/books?id=6inIiCF_930C&pg=PA216 ''Historical Dictionary of Albania'']. Rowman & Littlefield. faqe. 216. [[International Standard Book Number|ISBN]] [[Speciale:BookSources/978-0-8108-6188-6|978-0-8108-6188-6]]. Marrë 4 Dhjetor 2017</ref> Gjatë periudhës pesë shekullore të [[Shqipëria osmane|sundimit osman]] në [[Shqipëria|Shqipëri]], qeveria osmane ndaloi që më 1881 e deri më 1908 shkrimin dhe këndimin nëpër shkolla. Ky urdhër nuk ndaloi natyrisht ata që merreshin me letërsinë shqiptare të vazhdonin në punën e tyre, por pengoi arsimimin kombëtar për gati 30 vjet.<ref>[[Eqrem bej Vlora|Vlora E]]., ''Një vështrim mbi kulturën e popullit Shqiptar,'' Romë: Arti Grafiche Comm. A. Urbinati, “Shêjzat = [Le Pleiadi]: Vjeti VII, Nr. 05 - 06 - 07 - 08. fq. 215.</ref>

=== Afinitetet gjuhësore ===
{{Kryesor|Gjuha ilire|Gjuha Paleo-Sarde}}
Shqipja konsiderohet një [[Gjuha e izoluar|gjuhë e izoluar]] brenda familjes indo-evropiane; asnjë gjuhë tjetër nuk është e lidhur drejtpërdrejt me [[Familjet e Gjuhëve|degën]] e saj. Të vetmet gjuhë të tjera që janë anëtare të vetme mbijetuese të një dege të gjuhëve indo-evropiane janë [[Gjuha armene|armenishtja]] dhe [[greqishtja]].

Gjuha shqipe është pjesë e [[Familjet e Gjuhëve|grupit gjuhësor]] [[Gjuhët indo-evropiane|indo-evropian]] dhe konsiderohet të ketë evoluar nga një prej gjuhëve [[Gjuhët paleo-ballkanike|paleo-ballkanike]] të antikitetit,<ref>Fine, JA. ''Ballkani mesjetar i hershëm''. Universiteti i Michigan Press, 1991. f.11. [https://books.google.com/books?id=YbS9QmwDC58C&printsec=frontcover&dq=isbn:0472081497&cd=1#v=onepage&q=&f=false Google Books]</ref><ref>Në librin e tij të fundit, [[Eric P. Hamp|Eric Hamp]] mbështet tezën se gjuha ilire i përket grupit veriperëndimor, se gjuha shqipe rrjedh nga gjuha ilire dhe se shqipja është e lidhur me Messapic, e cila është dialekt i mëparshëm ilir (Studimet krahasuese në gjuhën shqipe, 2007) .</ref><ref>Gjuhët e lashta të Evropës - Roger D. Woodard "Gjuha moderne shqipe, që është konjektuar, është pasardhëse direkt nga ilirët e lashtë ..."</ref> megjithëse ende është e paqartë se cila gjuhë e veçantë paleo-ballkanike përfaqëson paraardhësin e gjuhës shqipe ose ku në Evropën Jugore jetonte popullata.<ref>Curtis, Matthew Cowan. [https://eric.ed.gov/?id=ED546136 "Slavic-Albanian Language Contact, Convergence, and Coexistence"].(Kontakti i gjuhës sllavo-shqipe, konvergjenca dhe bashkëjetesa) ProQuest LLC. faqe 16. E pranuar më 31 mars 2017. Përgjithësisht pranohet se shqiptarët vazhdojnë një nga gjuhët e lashta të Ballkanit, ndonëse dijetarët nuk pajtohen se në cilën gjuhë ata flisnin dhe në cilën zonë të Ballkanit ata zunë përpara migrimit të sllavëve në Ballkan.</ref> Në përgjithësi nuk ka dëshmi të mjaftueshme për ta lidhur shqipen me një prej këtyre gjuhëve, qoftë një nga [[Gjuha ilire|gjuhët ilire]] (nga të cilat historianët më së shumti e konfirmojnë), ose [[Gjuha trake|trake]] dhe [[Gjuha dake|dake]].<ref>Curtis, Matthew Cowan. [https://eric.ed.gov/?id=ED546136 "Slavic-Albanian Language Contact, Convergence, and Coexistence"]. (Kontakti i gjuhës sllavo-shqipe, konvergjenca dhe bashkëjetesa). ProQuest LLC. faqe 18. Marrjen e 31 marsit 2017. Pra, ndërsa gjuhëtarët mund të debatojnë për lidhjet midis gjuhës shqipe dhe atyre të vjetra të Ballkanit dhe ndërkohë që shumica e shqiptarëve mund të marrin lidhjen gjenealogjike me ilirishten si të pakundërshtueshme, mbetet fakti se ka dëshmi të pamjaftueshme për të lidhur ilirët , trakët, apo dakët me ndonjë gjuhë, përfshirë shqipen.</ref> Midis këtyre mundësive, ilirishtja zakonisht konsiderohet të jetë prova më e mundshme.<ref>Ranko Matasoviq (2012). "Një skemë gramatike shqiptare për studentët e gjuhëve indoeuropiane". Parardhësi më i mundshëm i shqiptarëve ishin ilirët, meqenëse shumë nga Shqipëria e sotme ishin të banuara nga ilirët gjatë antikitetit, por krahasimi i dy gjuhëve është i pamundur sepse pothuajse asgjë nuk dihet për ilirët ... Është më pak a priori mund të supozohet se një gjuhë e vetme flitej në të gjithë Ilirikumin, nga lumi Arsia në Istria, deri në Epir në Greqi, kur një uniformitet i tillë gjuhësor nuk gjendet askund tjetër në Evropë përpara pushtimit romak. Për më tepër, ekzaminimi i emrave personalë dhe toponimeve nga Illyricum tregon se disa zona onomastike mund të dallohen dhe këto zona onomastike mund të korrespondojnë me gjuhët e ndryshme të folura në Ilirikun e lashtë. Nëse ilirët në të vërtetë flasin disa gjuhë të ndryshme, lind pyetja - nga e cila zhvillohet shqipja gjuha 'ilire' dhe kjo pyetje nuk mund të përgjigjet derisa të zbulohen të dhëna të reja.</ref>

Edhe pse shqiptarët ndajnë [[isogloss]] leksik me [[Gjuha greke|greqishten]], [[gjuhët gjermanike]], dhe në një masë më të vogël me [[gjuhët baltike|balto]]-[[Gjuhët sllave|sllave]], fjalori i shqipes është mjaft i dallueshëm. Në vitin 1995, Taylor, Ringe dhe Warnow, duke përdorur teknika sasiore gjuhësore, gjetën se shqipja duket që përbën një "nëngrup me gjuhët gjermanike". Megjithatë, ata argumentuan se ky fakt nuk është i rëndësishëm, pasi shqipja ka humbur shumë nga fjalori dhe morfologjia e saj origjinale, dhe kështu kjo "lidhje që duket e ngushtë me gjuhët gjermanike mbështetet vetëm në disa ngjashmëri leksikore - pothuajse asnjë dëshmi fare"<ref>Ann Taylor, Donald Ringe and Tandy Warnow, 2000, "[https://books.google.com.au/books?id=RtsLKLhCZ0EC&pg=PA392&dq=Character+Based+Reconstruction+of+a+Linguistic+Cladogram+Albanian&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Albanian%20cognates&f=false Character Based Reconstruction of a Linguistic Cladogram]", ("Rindërtimi i Karakteri i një Cladogrami Gjuhësor"), në (eds) John Charles Smith, Delia Bentley Gjuhësi Historike 1995: Vëllimi 1: Çështje të përgjithshme dhe gjuhë jo-gjermanike. Dokumente të përzgjedhura nga Konferenca e 12-të Ndërkombëtare mbi Gjuhësinë Historike, Mançester, gusht 1995, Amsterdam, botimi i John Benjamins, f. 400.</ref>

=== Ndikimet e hershme gjuhësore ===
[[Fjala e huazuar|Huazimet]] më të hershme të certifikuara në gjuhën shqipe vijnë nga [[Dorishtja]],<ref>Huld, Martin E. (1986). "Shtrirja e theksuar e fjalëve të huaja greke në gjuhën shqipe". Zeitschrift für vergleichende Sprachforschung (99,2): 245-253.</ref> ndërsa ndikimi më i fortë erdhi nga [[Gjuha latine|latinishtja]]. Sipas Mateu C. Curtis, huazimet nuk tregojnë domosdoshmërisht vendndodhjen gjeografike të paraardhësit të gjuhës shqipe.<ref>Curtis, Matthew Cowan. [https://eric.ed.gov/?id=ED546136 "Slavic-Albanian Language Contact, Convergence, and Coexistence"]. ("Kontakti i gjuhës sllavo-shqipe, konvergjenca dhe bashkëjetesa") ProQuest LLC. faqe 16. Numri i huazimeve nuk është domosdoshmërisht një argument bindës për vendosjen gjeografike, pasi fjalët e huazuara mund të zëvendësohen në zhvillimet e mëvonshme të gjuhës (sidomos duke pasur parasysh huamarrjen e madhe që shqiptari më vonë ka bërë nga latinishtja dhe sllave para se të hartohet ndonjë leksik i shqipes) ... atdheu i shqiptarëve.</ref> Megjithatë, sipas gjuhëtarëve të tjerë, fjalët e huazuara mund të ndihmojnë për të marrë një ide rreth vendit të origjinës dhe evoluimit të gjuhës shqipe.<ref>Douglas Q. Adams (January 1997). [https://books.google.it/books?id=tzU3RIV2BWIC&pg=PA11 ''Encyclopedia of Indo-European Culture''] (Enciklopedia e Kulturës Indo-Europiane). Taylor & Francis. p. 11.[[International Standard Book Number|ISBN]] [[Speciale:BookSources/978-1-884964-98-5|978-1-884964-98-5]]. <q>Fjalët e huazuara nga greqishtja dhe latinishtja datojnë para epokës së krishtit dhe sugjerojnë që paraardhësit e shqiptarëve duhet të kenë okupuar Shqipërinë deri atëherë të kenë zhytur huazime të tilla nga fqinjët e tyre historikë. Ndërsa ilirët pushtuan territorin shqiptar në këtë kohë, ata janë përfituesit më të mundshëm të këtyre huazimeve.</q></ref><ref>Vladimir Orel (2000). [https://books.google.com/books?id=xvKH56aT5mEC&pg ''A concise historical grammar of the Albanian language: reconstruction of Proto-Albanian''] (Një gramatikë e shkurtër historike e gjuhës shqipe: rindërtimi i proto-shqiptarëve.) BRILL. p. 23. [[International Standard Book Number|ISBN]] [[Speciale:BookSources/978-90-04-11647-4|978-90-04-11647-4]]. <q>Huazimet latine janë të një rëndësie të jashtëzakonshme për historinë e fonologjisë shqiptare, sidomos të vocalizmit të saj. Kohëzgjatja e huamarrjes ishte aq e gjatë sa që huazimet reflektojnë disa faza kronologjike të dallueshme.</q></ref> Sipas një grupi tjetër të gjuhëtarëve, Shqipja vjen nga një zonë e vendosur në lindje të përhapjes së saj të tanishme gjeografike për shkak të disa artikujve të zakonshëm leksikor që gjenden midis gjuhës shqipe dhe asaj rumune.<ref>Curtis, Matthew Cowan. [https://eric.ed.gov/?id=ED546136 "Slavic-Albanian Language Contact, Convergence, and Coexistence"]. ("Kontakti i gjuhës sllavo-shqipe, konvergjenca dhe bashkëjetesa"). ProQuest LLC. faqe 17. Një pikë tjetër që disa studiues bëjnë është fakti se shqiptarët dhe rumanët ndajnë shumë artikuj leksikorë; kjo ka bërë që disa të besojnë se shqiptarët kanë origjinën në lindje të përhapjes së tanishme gjeografike (Georgiev 1957; Hamp 1994).</ref>

Periudha gjatë së cilës ndërveprou proto-shqipja dhe latinishtja ishte e zgjatur dhe e tërhequr afërsisht nga shekulli i II para Krishtit deri në shekullin e 5-të.<ref>Mallory & Adams 1997, f. 9.</ref> Kjo mbështetet në afërsisht tre shtresa huamarrjesh, numri më i madh që i përket shtresës së dytë. E para, me huazimet më pak, ishte një kohë e ndërveprimit më pak të rëndësishëm. Periudha përfundimtare, ndoshta duke paraprirë pushtimeve sllave apo gjermane, gjithashtu ka një numër shumë më të vogël huamarrjesh. Çdo shtresë karakterizohet nga një trajtim i ndryshëm i shumicës së zanoreve, shtresa e parë që ka disa që ndjekin evolucionin e hershëm proto-shqip në gjuhën shqipe; shtresat e mëvonshme pasqyrojnë ndryshimet e zanoreve endemike në fund  Latine dhe me sa duket Proto-Romance. Ndryshime të tjera formuese përfshijnë sinkretizmin e disa përfundimeve të lëndëve të emrave, veçanërisht në shumës, si dhe një palatalizim në shkallë të gjerë.

Një periudhë e shkurtër pas shekujve 7 dhe 9, e cila u karakterizua nga huazime të rënda nga sllavët jugorë, disa prej të cilave paraprijnë ndryshimin "o-a" të përbashkët në format moderne të këtij grupi gjuhësor. Duke filluar në shekullin e 9-të, ka pasur një periudhë të karakterizuar nga kontakti i zgjatur me pro-rumunët ose vllehët, edhe pse huamarrja leksikore duket të ketë qenë kryesisht e njëanshëme - nga shqipja në rumanisht. Huamarrja e tillë tregon se rumunët migruan nga një zonë ku shumica ishte sllave (dmth. Bullgaria e Mesme) në një zonë me shumicën e folësve shqiptarë ([[Dardania]], ku vllehët regjistrohen në shekullin e 10-të). ndoshta lidhur me zgjerimin e Perandorisë Bullgare në Shqipëri rreth asaj kohe.

=== Influenca latine ===
[[Jernej Kopitar]] (1780-1844) ishte i pari që vuri në dukje ndikimin e latinishtes në gjuhën shqipe dhe pretendonte se "fjalë latine në gjuhën shqipe kishin shqiptimin e kohës së perandorit August".<ref>Kopitar 1829, faq. 254.</ref> Kopitar dha shembuj të tillë si ''qiqer'' shqip nga latinisht ''cicer'' (që do të thotë bizele), ''qytet'' nga ''civitas'', peshk nga piscis dhe shigjetë nga sagitta . Shprehjet e ashpra të latinishtes ⟨c⟩ dhe ⟨g⟩ mbahen si ndalesa palatare dhe velare në huazimet e gjuhës shqipe. Gustav Meyer (1888)<ref>Meyer 1888, faqe. 805.</ref> dhe [[Wilhelm Meyer-Lübke]] (1914)<ref>Meyer-Lübke 1914, faqe. 32</ref> më vonë e vërtetuan këtë. Meyer vuri në dukje ngjashmërinë midis foljeve në gjuhën shqipe: ''shqipoj'' dhe ''shqiptoj''  dhe fjala latine excipio (që do të thotë të mirëevini). Prandaj, ai besonte se fjala ''shqiptar'' rrjedh nga ''shqipoj'', e cila nga ana e saj rrjedh nga fjala latine excipio. [[Johann Georg von Hahn]], një gjuhëtar austriak, kishte propozuar të njëjtën teori në 1854.<ref>Bardhyl Demiraj (2010). ''Wir sind die Deinen. Studien zur albanischen Sprache, Literatur und Kulturgeschichte, dem Gedenken an Martin Camaj (1925–1992) gewidmet''. Harrassowitz Verlag.(në gjermanisht)  [[International Standard Book Number|ISBN]] [[Speciale:BookSources/978-3-447-06221-3|978-3-447-06221-3]].</ref>

[[Eqrem Çabej]] gjithashtu vuri re, ndër të tjera, elementet arkaike latine në shqip:<ref>Çabej 1962, faqe. 13–51</ref>
# Latinisht / au / bëhet në gjuhën shqipe /a/ në huazimet më të hershme: aurum → ''ar''; ''gaudium'' → ''gaz''; ''lauri'' → ''lar''. Latinisht / au / është ruajtur në huazimet e mëvonshme, por ndryshohet në një mënyrë të ngjashme me greqishten: ''causa'' → ''kafshë'';''laud'' → ''lavd''.
# Latinisht / ō / bëhet në gjuhën shqipe /e/ në huazimet më të vjetra latine: ''pōmum'' → ''pemë''; ''hōra'' → ''herë''. Një mutacion analog i ndodhur nga proto-indo-evropiane në shqip; PIE * ''nōs'' u bë shqipe, PIE * ''oḱtō'' + ''suffix'' -''ti''- u bë tetë shqipe etj.
# Shprehjet e brendshme dhe fillestare të pazgjidhura latine humbasin në shqip: ''cubitus'' → ''kub''; ''medicus'' → ''mjek''; ''paludem''> V. latine ''padule'' → ''pyll''. Një mutacion analoge ka ndodhur nga proto-indo-evropiane në shqip. Në të kundërt, në huazimet e mëvonshme latine, ruhet rrokje e brendshme: ''paganus'' → ''pagan''; ''plaga'' → ''plagë'' etj.
# Latine / tj /, / dj /, / kj / palatalized për shqip / s /, / z /, / c /: ''vitius'' → ''ves'';''ratio'' → ''arsye'' ; ''radius'' → ''rreze'' ; ''facies'' → ''faqe'' ;''socius'' → ''shoq'' etj. Nga ana tjetër, latinisht  /s/ u ndryshua në / ʃ / në shqip.
Haralambie Mihăescu demonstoi se:
* Rreth 85 fjalë latine kanë mbijetuar në gjuhën shqipe, por jo (si të trashëguara) në asnjë gjuhë romance. Disa shembuj janë:''bubulcus'' → ''bujk'', ''hibernalia'' → ''mërrajë'', ''sarcinarius'' → ''shelqëror'',
*  ''trifurcus'' → ''tërfurk'', ''accipiter'' → ''skifter'', ''chersydrus'' →''kuçedër'', ''spleneticum'' → ''shpretkë'', ''solanum'' → ''shullë''<ref>Mihaescu 1966, faqe. 1, 30.</ref>
* 151 fjalë shqipe me origjinë latine nuk ishin trashëguar në gjuhën rumune. Disa shembuj përfshijnë  ''mik'' në shqip nga latinisht ''amicus'', ose ''armik'' nga ''inimicus'', ''arsye'' nga ''rationem'', ''bekoj'' nga ''benedicere'', ''qelq'' nga ''calix'' (''calicis''), ''kështjellë'' nga ''castellum'', ''cent'' nga ''centum'', ''gjel'' nga ''gallus'', ''gjymtyrë'' nga ''iunctura'', ''mjek'' nga ''medicus'', ''rrjetë'' nga ''rete'', ''shpresë'' nga ''sperare'', ''vullnet'' nga ''voluntas'' (''voluntatis'')<ref>Mihaescu 1966, faqe. 1, 21.</ref>
* Disa terminologji të kishës shqiptare kanë tipare fonetike që tregojnë huamarrjen e tyre të hershme nga latinishtja. Disa shembuj përfshijnë altarin shqiptar nga altari latin, ''engjëll'' nga ''angelus'', ''bekoj'' nga ''benedicere'', ''i krishterë'' nga  ''christianus'', ''kryq'' nga ''crux'' (''crucis''), ''kishë'' nga ''ecclesia'', ''ipeshkv'' nga ''episcopus'', ''ungjill'' nga ''evangelium'',  ''mallkoj'' nga ''maledicere'', ''meshë'' nga ''missa'', ''murg'' nga ''monacus'', ''pagan'' nga ''paganus''<ref>Mihaescu 1966, faqe. 1–2.</ref>
Autorët e tjerë<ref>Rosetti 1986, faqe. 195–197.</ref> kanë zbuluar huazimet latine në gjuhën shqipe me një model të lashtë të shëndoshë që nga shekulli i 1 para Krishtit,{{Citim i duhur}} për shembull, ''qingëlë'' shqip nga ''cingula'' latine dhe shqipj e ''vjetër'' nga latine ''vetus / veteris''. Gjuhët Romance trashëguan këto fjalë nga Latinishtja Vullgare: Vulgar Latinisht * ''cingla'' u bë N. Chinga rumune, që do të thotë "barku i barkut, qafa e shtratit", dhe Vulgar Latinisht ''vetrānus''> ''vatrānus'' u bë N. Romanisht ''bătrân'', që do të thotë "''i vjetër''".

Shqip, [[Gjuha baske|Baske]] dhe gjuhët mbijetuese [[Gjuhët keltike|keltike]] si [[Gjuha bretoneze|Breton]] dhe [[Gjuha e Uellsit|Uellsisht]], janë gjuhët jo-Romance që sot kanë këtë lloj gjërësish të gjerë latine që datojnë nga kohët e lashta romake, të cilat kanë pësuar ndryshime të shëndosha të lidhura me gjuhët. Gjuhë të tjera në ose pranë zonës së dikurshme romake ose erdhën në vendin e ngjarjes më vonë (turqisht, gjuhët sllave, arabisht) ose hidheshin pak nga latinishtja pavarësisht bashkëjetesës me të (greke, gjermane), edhe pse gjermanishtja ka disa huazime latine të lashta (''Fenster'', ''Käse'', ''Köln'').

Studiuesit rumunë, të tillë si Vatasheku dhe Mihaesku, duke përdorur analizat leksikore të gjuhës shqipe, kanë arritur në përfundimin se shqipja u ndikua shumë nga një gjuhë romance e zhdukur, e cila ishte e dallueshme nga rumanishtja dhe [[gjuha dalmate]]. Për shkak se fjalët latine të përbashkëta vetëm me gjuhën rumune dhe shqipe janë dukshëm më të vogla se ato që janë të përbashkëta vetëm me romancën shqipe dhe perëndimore, Mihaesku argumenton se gjuha shqipe ka evoluar në një rajon me kontakt shumë më të madh me rajonet e romances perëndimore sesa me rajonet rumune, dhe e vendosi këtë rajon në Shqipërinë e tanishme, Kosovë dhe Maqedoninë Perëndimore, që përfshin në lindje deri në [[Manastiri (qytet)|Manastir]] dhe [[Prishtina|Prishtinë]].<ref>Madgearu, Alexandru and Gordon, Martin. ''The Wars of the Balkan ('' Luftërat e Gadishullit Ballkanik: Origjina e tyre Mesjetare). Faqet 146-147.

</ref>

=== Prania dhe vendndodhja historike ===
Vendi dhe koha kur u formua gjuha shqipe është e pasigurtë.<ref>[https://balkanologie.revues.org/2272 "Mythifying the Albanians : A Historiographical Discussion on Vasa Efendi's "Albania and the Albanians""]. ("Mitifikimi i shqiptarëve: Një diskutim historik mbi" Shqipërinë dhe shqiptarët "të Vasa Efendisë".) ''balkanologie.revues.org''.</ref> Gjuhëtari amerikan [[Eric P. Hamp|Eric Hamp]] deklaroi se gjatë një periudhe kronologjike të panjohur një popullsi para-shqiptare (e quajtur "Albanoid" nga Hamp) zona të banuara që shtrihen nga [[Polonia]] në Ballkanin Jugperëndimor.<ref>Curtis, Matthew Cowan. [https://eric.ed.gov/?id=ED546136 "Slavic-Albanian Language Contact, Convergence, and Coexistence"].("Kontakti i gjuhës sllavo-shqipe, konvergjenca dhe bashkëjetesa"). ProQuest LLC. faqe 17. për shembull, argumenton që nga një kohë e papërcaktuar një popullsi para-shqiptare (Albanoid në termin Hamp,) populluar zona që shtrihen nga Polonia në zonën aktuale</ref> Analiza të mëtejshme kanë sugjeruar se ajo ishte në një rajon malor dhe jo në një kodër ose bregdet:<ref>Hamp 1963.</ref> ndërkohë që fjalët për bimët dhe kafshët karakteristike të rajoneve malore janë tërësisht origjinale, emrat për peshk dhe për aktivitetet bujqësore (si [[Parmenda|lërim]]) janë marrë hua nga gjuhë të tjera.<ref>Fine 1991, faqe. 10.</ref>

Një analizë më e thellë e fjalorit, megjithatë, tregon se kjo mund të jetë pasojë e një dominimi të tejzgjatur të latinishtes të zonave bregdetare dhe të thjeshtë të vendit, dhe jo dëshmi e mjedisit origjinal ku u formua gjuha shqipe. Për shembull, fjala për 'peshk' është huazuar nga latinishtja, por jo fjala për "gushat", e cila është vendase. Indigjenët janë gjithashtu fjalët për "anije", "trap", "lundrim", "raft detar" dhe disa emra të llojeve të peshkut, por jo fjalët për "vela", "radhë" dhe "port" objekte që kanë të bëjnë me vetë navigacion dhe një pjesë të madhe të faunës së detit. Kjo më tepër tregon se proto-shqiptarët u larguan nga zonat bregdetare në kohë të hershme (ndoshta pas pushtimit latin të rajonit) duke humbur kështu pjesë të mëdha (ose shumica) të leksikut të mjedisit detar. Një fenomen i ngjashëm mund të vërehet me terma bujqësorë. Ndërsa fjalët për "tokën e punueshme", "misri", "gruri", "drithërat", "vreshtin", "zgjedha", "korrja", "mbarështimi i gjedhëve" etj janë lindje, fjalët për "lërim" 'fermë' dhe 'fermeri', praktikat bujqësore dhe disa mjete të korrjes janë të huaja. Kjo, përsëri, tregon për kontakt të ngushtë me gjuhët dhe njerëzit e tjerë, në vend që të sigurojë dëshmi për një Urheimat të mundshëm.{{Citim i duhur}}

Qendra e vendbanimit shqiptar mbeti [[Lumi i Matit|lumi Mat]]. Në vitin 1079, ata u regjistruan më larg në jug në luginën e [[Shkumbini|lumit Shkumbin]].<ref>Kazhdan 1991, pp. 52–53.</ref> Shkumbin, një lumë sezonal që shtrihet pranë rrugës së vjetër [[Via Egnatia|Egnatia]], është përafërsisht kufiri i divizionit dialektik parësor për gjuhën shqipe, [[Toskërishtja|Toskërishtes]] dhe [[Gegërishtja|Gegërishtes]]. Karakteristikat e Toskërishtes dhe Gegërishtes në trajtimin e gjuhës amtare dhe fjalëve të huaja nga gjuhë të tjera janë dëshmi se ndarja dialektale parapriu migrimin sllav në Ballkan,<ref>Brown & Ogilvie 2008, p. 23.</ref><ref>Fortson 2004, p. 392</ref><ref>Mallory & Adams 1997, faqe. 9.</ref> që do të thotë se në atë periudhë (nga Shek. 5 deri në Shekulli i 6-të pas Krishtit), shqiptarët po pushtonin pothuajse të njëjtën zonë rreth lumit Shkumbin, i cili shtrihej në [[Linja e Jireçekut|linjën e Jireçekut]].<ref>Demiraj 1999.</ref>

Referimet për ekzistencën e gjuhës shqipe si gjuhë të dallueshme mbijetojnë nga shekulli i 14-të, por nuk është cituar ndonjëgjë specifike. Dokumentet më të vjetra të mbijetuara të shkruara në shqip janë "[[Formula e pagëzimit]]", ''Un'te paghesont 'pr'emenit t'Atit e t'Birit e t'Spertit Senit''. ("Unë të pagëzoj në emër të Atit, Birit dhe Shpirtit të Shenjtë") të regjistruara nga Pal Engjelli, Peshkopi i Durrësit në vitin 1462 në dialektin gegë dhe disa vargje të [[Besëlidhja e Re|Dhiatës së Re]] nga ajo periudhë.

Libri më i vjetër i njohur shqiptar i shtypur, [[Meshari]], u shkrua në vitin 1555 nga [[Gjon Buzuku]], një klerik [[Kisha Katolike|katolik]]. Në 1635, [[Frang Bardhi]] shkroi fjalorin e parë latinisht-shqip. Besohet se shkolla e parë shqipe është hapur nga françeskanët në vitin 1638 në [[Pllanë]].

Një nga fjalorët më të hershëm të gjuhës shqipe u shkrua në vitin 1693, i cili ishte një dorëshkrim i [[Gjuha italiane|gjuhës italiane]] i shkruar nga kapiten i detit malazez [[Julije Balović]] ''Pratichae Schrivaneschae'' dhe përmban një fjalor shumëgjuhësh me qindra fjalë të përdorura më shpesh në jetën e përditshme në italisht, Slavo-Illiririsht , Greqisht, shqipe dhe [[Gjuha turke|turke]].<ref>Pantić, Miroslav (1990). [https://books.google.com/books?id=G5FiAAAAMAAJ ''Književnost na tlu Crne Gore i Boke Kotorske od XVI do XVIII veka'']. Srpska književna zadruga. p. 98</ref>

=== Karakteristikat Proto-IE ===
Edhe pse shqipja është përmendur si "motra e çuditshme" për disa fjalë që nuk korrespondojnë me të afërmit e IE, ajo ka ruajtur shumë karakteristika proto-IE: për shembull, përemri demonstrative *''*ḱo-'' është stërgjyshor shqiptar ''ky/kjo'' dhe Anglisht ''he'', por jo në anglisht ''this'' apo rusisht ''etot.''

Shqipja krahasohet me gjuhët e tjera indo-evropiane më poshtë, por thekson se shqipja ka shfaqur disa raste të dukshme të domethënies semantike (si ''motër'' në vend të "nënës" ose kreditë latine, ''gjelbër'' dhe ''verdhë'' që janë kthyer në kuptim).
{| class="wikitable" border="1" cellspacing="0" cellpadding="4"
|+Krahasimi me gjuhët tjera indo-evropiane
!Shqip !! muaj !! i ri / e re !! nënë !! motër !! natë !! hundë !! tre !! i zi /e zezë !! i kuq / e kuqe !! i/e gjelbër/blertë !! i/e verdhë  !!  ujk
|-
! colspan="13" style="text-align:center; background:#dedede" | Tjera [[Gjuhët indo-evropiane|Gjuhë indo-evropiane]]
|-
| '''[[Sanskrit]]''' || māsa|| nava || mātṛ || svasṛ || nakti || nasa || tri || kāla || rudhira || hari || pīta || vṛka
|-
| '''[[Gjuha perse|Persisht]]''' || māh|| nou || mādar || xāhar || shab || damāg || se || siāh || sorkh || sabz || zard || gorg
|-
| '''[[Gjuha angleze|Anglisht]]''' || month || new || mother || sister || night || nose || three || black || red || green || yellow  || wolf
|-
| '''[[Gjuha frënge|Frëngjisht]]''' || mois || nouveau || mère || sœur || nuit || nez || trois || noir || rouge || vert || jaune  || loup
|-
| '''[[Gjuha latine|Latinisht]]''' || mēnsis || novus || māter || soror || nox || nasus || trēs || āter, niger || ruber || viridis || flāvus, gilvus || lupus
|-
| '''[[Gjuha rumune|Rumanisht]]''' || luna || nou/noi || mamă || soră || noapte || nas || trei || negru || roşu || verde || galben || lup
|-
| '''[[Gjuha italiane|Italisht]]''' || mese || nuovo || madre/mamma || sorella || notte || naso || tre || nero || rosso || verde || giallo || lupo
|-
| '''[[Gjuha irlandeze|Irlandisht]]''' || mí || nua || máthair || deirfiúr || oiche || srón || trí || dubh || dearg || glas, uaine || buí || mac tíre, faolchú
|-
| '''[[Gjuha uellsisht|Uellsisht]]''' || mis || newydd || mam || chwaer || nos || trwyn || tri || du (/di/) || coch, rhudd || gwyrdd, glas || melyn || blaidd
|-
| '''[[Gjuha letoneze|Letonisht]]''' || mēnesis || jauns || māte || māsa || nakts || deguns || trīs || melns || sarkans || zaļš || dzeltens || vilks
|-
| '''[[Gjuha greke|Greqishtja antike]]''' || μήν<br /> <small>mēn</small> || νέος<br /> <small>néos</small> || μήτηρ<br /> <small>mētēr</small> || αδελφή<br /> <small>adelphē</small> || νύξ<br /> <small>núx</small> || ῥίς<br /> <small>rhís</small> || τρεῖς<br /> <small>treĩs</small> || μέλας<br /> <small>mélas</small> || ἐρυθρός<br /> <small>eruthrós</small> || χλωρός<br /> <small>khlōrós</small> || ξανθός<br /> <small>xanthós</small> || λύκος<br /> <small>lúkos</small>
|-
| '''[[Gjuha bullgare|Bullgarisht]]''' || месец<br /> <small>mesec</small> || нов<br /> <small>nov</small> || майка<br /> <small>majka</small> || сестра<br /> <small>sestra</small> || нощ<br /> <small>nošt</small> || нос<br /> <small>nos</small> || три<br /> <small>tri</small> || черен<br /> <small>čeren</small> || червен<br /> <small>červen</small> || зелен<br /> <small>zelen</small> || жълт<br /> <small>žălt</small> || вълк<br /> <small>vălk</small>
|-
| '''[[Gjuha serbe|Serbisht]]''' || месец<br /> <small>mesec</small> || нов<br /> <small>nov</small> || мајка<br /> <small>majka</small> || сестра<br /> <small>sestra</small> || ноћ<br /> <small>noć</small> || нос<br /> <small>nos</small> || три<br /> <small>tri</small> || црн<br /> <small>crn</small> || црвен<br /> <small>crven</small> || зелен<br /> <small>zelen</small> || жут<br /> <small>žut</small> || вук<br /> <small>vuk</small>
|-
| '''[[Gjuha kroate|Kroatisht]]''' || mjesec || nov || majka || sestra || noć || nos || tri || crn || crven || zelen || žut || vuk
|-
| '''[[Gjuha lituane|Lituanisht]]''' || mėnesis/mėnuo|| naujas || mama || sesuo/sesė || naktis || nosis || trys || juoda || raudona || žalia || geltona || vilkas
|}

=== Korrespondencat fonologjike shqiptare-PIE ===
Fonologjikisht, shqipja nuk është aq konservatore. Ashtu si shumë aksione të IE, ajo ka shkrirë dy seri të ndalimeve të shprehura (p.sh., të dyja * d dhe * dʰ u bënë d). Përveç kësaj, ndalesa zanore tentojnë të zhduken midis zanoreve. Ekziston humbja pothuajse e plotë e rrokjeve përfundimtare dhe humbja shumë e gjerë e rrokjeve të tjera të padëshiruara (p.sh mik, "mik" nga Lat. Amicus). PIE * o shfaqet si (gjithashtu si e nëse një zanore e përparme e lartë vijon), ndërsa * ē dhe * ā bëhen o, dhe PIE * ō shfaqet si e. Të palatet, velaret dhe labiovelarët të gjitha mbeten të dallueshme përpara zanoreve të para, një ruajtje e gjetur ndryshe në gjuhët Luvian dhe në lidhje me Anatolinë. Kështu PIE, * k, dhe * kʷ bëhen th, q dhe s, përkatësisht (para mbrapa zanoreve * ќ bëhet th, ndërsa * k dhe * kʷ shkrihen si k) Një tjetër ruajtje e shquar është ruajtja e fillimit * h4 si Alb. h (të gjitha laringjet e tjera zhduken krejtësisht).<ref>Enciklopedia e kulturës indo-evropiane Nga J. P. Mallory, Douglas Q. Adams Botim: ilustruar Publikuar nga Taylor & Francis, 1997 [[International Standard Book Number|ISBN]] [[Speciale:BurimeteLibrave/1-884964-98-2|1-884964-98-2]], [[International Standard Book Number|ISBN]] [[Speciale:BurimeteLibrave/978-1-884964-98-5|978-1-884964-98-5]]</ref>
{| class="wikitable"
|+Korrespondencat e plosives bilabial Proto-Indo-Europiane në shqip
!PIE
!Shqip
!PIE
!Shqip
|-
|*p
|p
|''*'''p'''ékʷo''
|'''''p'''jek'' 
|-
|*b
|b
|''*sor'''b'''éi̯e/o''"
|''gjer'''b''''' 
|-
|*bʰ
|b
|''*'''bʰ'''aḱeh₂''
|'''''b'''athë''
|}
{| class="wikitable"
|+Korrespondencat e pllakave koronale Proto-Indo-Europiane në shqip
!PIE
!Shqip
!PIE
!Albanian
|-
|*t
|t
|''*'''t'''úh₂''
|'''''t'''i'' 
|-
|*d
|d
|''*'''d'''iHtis''
|'''''d'''itë'' 
|-
|
|dh
|''*pér'''d'''e/o''
|''pjer'''dh''''' 
|-
|
|g
|''*'''d'''l̥h₁gʰós''
|'''''g'''jatë'' (Tosk. dial. ''glatë'')
|-
|*dʰ
|d
|''*'''dʰ'''égʷʰe/o''
|'''''d'''jeg'' 
|-
|
|dh
|''*gʰór'''dʰ'''os''
|''gar'''dh''''' 
|}
{| class="wikitable"
|+Korrespondencat e plosives palatare Proto-Indo-Europiane në shqip
!PIE
!Shqip
!PIE
!Albanian
|-
|*ḱ
|th
|''*'''ḱ'''éh₁mi''
|'''''th'''em''
|-
|
|s
|''*'''ḱ'''uk''
|'''''s'''utë'' 
|-
|
|k
|''*'''ḱ'''reh₂u''
|'''''k'''rah'' 
|-
|
|ç/c
|''*'''ḱ'''entro''
|'''''ç'''andër'' 
|-
|*ǵ
|dh
|''*'''ǵ'''ómbʰos''
|'''''dh'''ëmb''
|-
|
|d
|''*'''ǵ'''ēusnō''
|'''''d'''ua'' 
|-
|*ǵʰ
|dh
|''*'''ǵʰ'''edi̯e/o''
|'''''dh'''jes'' 
|-
|
|d
|''*'''ǵʰ'''r̥sdʰi''
|'''''d'''rithë''
|}
{| class="wikitable"
|+Korrespondenca e plosive velare proto-indo-evropiane në shqip
!PIE
!Shqip
!PIE
!Shqip
|-
|*k
|k
|''*'''k'''ágʰmi''
|'''''k'''am'' 
|-
|
|q
|''*'''k'''lau-ei̯e/o''
|'''''q'''aj'' (Geg ''qanj'', Salamis ''kla'')
|-
|*g
|g
|''*h₃lí'''g'''os''
|''li'''g'''ë''  
|-
|
|gj
|''*h₁reu'''g'''e''
|''re'''gj'''''  
|-
|*gʰ
|g
|''*'''gʰ'''órdʰos''
|'''''g'''ardh'' 
|-
|
|gj
|''*'''gʰ'''édni̯e/o''
|'''''gj'''ej''  (Geg ''gjêj'')
|}
{| class="wikitable"
|+Korrespondencat e plosive velar labializuar Proto-Indo-Europiane në shqip
!PIE
!Shqip
!PIE
!Shqip
|-
|*kʷ
|k
|''*'''kʷ'''eh₂sleh₂'' 
|'''''k'''ollë''  
|-
|
|s
|''*'''kʷ'''éle/o'' 
|'''''s'''jell''  
|-
|
|q
|''*'''kʷ'''ṓd'' 
|'''''q'''ë'' 
|-
|*gʷ
|g
|''*'''gʷ'''r̥'' 
|'''''g'''ur''  
|-
|
|z
|''*'''gʷ'''ērHu'' 
|'''''z'''or''
|-
|*gʷʰ
|g
|''*dʰé'''gʷʰ'''e/o'' 
|''dje'''g'''''  
|-
|
|z
|''*h<sub>1</sub>en-dʰo'''gʷʰ'''éi̯e/o'' 
|''nde'''z''''' 
|}
{| class="wikitable"
|+Korrespondenca e proto-indo-evropiane * në shqip
!PIE
!Shqip
!PIE
!Shqip
|-
|*s
|gj
|''*'''s'''éḱstis'' 
|'''''gj'''ashtë''  
|-
|
|h
|''*no'''s'''ōm'' 
|''na'''h'''e'' 
|-
|
|sh
|''*bʰreu'''s'''inos'' 
|''bre'''sh'''ër''
|-
|
|th
|''*gʷé'''sd'''os'' 
|''gje'''th''''' 
|-
|
|h
|''*'''sḱ'''i-eh₂'' 
|'''''h'''ije''
|-
|
|f
|''*'''sp'''élnom'' 
|'''''f'''jalë''  
|-
|
|sht
|''*h₂o'''st'''i''  
|''a'''sht''''' 
|-
|
|th
|''*'''s'''uh₁s'' 
|'''''th'''i''  
|-
|
|∅
|''h₁é'''s'''mi'' 
|''jam'' 
|}
{| class="wikitable"
|+Korrespondencat e sonorantëve proto-indo-evropiane në shqip
!PIE
!Shqip
!PIE
!Shqip
|-
|*i̯
|gj
|''*'''i̯'''ése/o'' 
|'''''gj'''esh''  
|-
|
|j
|''*'''i̯'''uHs'' 
|'''''j'''u''  
|-
|
|∅
|''*bʰér'''i̯'''ō'' 
|''bie(r)'' 
|-
|
|h
|''*streh₂'''i̯'''eh₂'' 
|''stro'''h'''ë''  
|-
|*u̯
|v
|''*'''u̯'''oséi̯e/o'' 
|'''''v'''esh'' 
|-
|*m
|m
|''*'''m'''eh₂tr-eh₂'' 
|'''''m'''otër'' 
|-
|*n
|n
|''*'''n'''ōs'' 
|'''''n'''e'' 
|-
|
|nj
|''*e'''n'''i-h₁ói-no'' 
|'''''nj'''ë''  
|-
|
|∅/^
|''*pé'''n'''kʷe'' 
|''p'''e'''së'', Geg. ''p'''ê'''s'' 
|-
|
|r
|''*ǵʰeime'''n''''' 
|''dimë'''r''''' (Geg. ''dimën'')
|-
|*l
|l
|''*h₃'''l'''ígos'' 
|'''''l'''igë'' 
|-
|
|ll
|''*kʷé'''l'''e/o'' 
|''sje'''ll''''' 
|-
|*r
|r
|''*'''r'''epe/o'' 
|'''''r'''jep'' 
|-
|
|rr
|''*u̯'''r'''h₁ḗn'' 
|'''''rr'''unjë'' 
|-
|*n̥
|e
|''*h₁'''n̥'''men'' 
|'''''e'''mër'' 
|-
|*m̥
|e
|''*u̯iḱ'''m̥'''ti'' 
|(''një'')''z'''e'''t'' 
|-
|*l̥
|uj
|''*u̯'''ĺ̥'''kʷos'' 
|''ujk''  
|-
|*r̥
|ri, ir
|''*ǵʰ'''r̥'''sdom'' 
|''d'''ri'''thë'' 
|}
{| class="wikitable"
|+Korrespondencat e laryngeals proto-indo-evropiane në shqip
!PIE
!Shqip
!PIE
!Shqip
|-
|*h1
|∅
|''*'''h₁'''ésmi'' 
|''jam'' 
|-
|*h2
|∅
|''*'''h₂'''r̥tḱos'' 
|''ari'' 
|-
|*h3
|∅
|''*'''h₃'''ónr̥'' 
|''ëndërr'' 
|-
|*h4
|h
|''*'''h<sub>4</sub>'''órǵʰii̯eh₂'' 
|'''''h'''erdhe'' 
|}
{| class="wikitable"
|+Korrespondencat e zanoreve Proto-Indo-Europiane në shqip
!PIE
!Shqip
!PIE
!Shqip
|-
|*i
|i
|''*s'''í'''nos'' 
|''gj'''i''''' 
|-
|
|e
|''*du̯'''i'''gʰeh₂'' 
|''d'''e'''gë''  
|-
|*ī
|i
|''*d'''īH'''tis'' 
|''d'''i'''të'' 
|-
|*e
|e
|''*p'''é'''nkʷe'' 
|''p'''e'''së'' (Gheg ''pês'')
|-
|
|je
|''*u̯'''é'''tos'' 
|''v'''je'''t'' 
|-
|*ē
|o
|''*ǵʰ'''ē'''sreh₂'' 
|''d'''o'''rë'' 
|-
|*a
|a
|''*bʰ'''a'''ḱeh₂''- 
|''b'''a'''thë'' 
|-
|
|e
|''*h₂'''é'''lbʰit'' 
|'''''e'''lb'' 
|-
|*o
|a
|''*gʰ'''ó'''rdʰos'' 
|''g'''a'''rdh'' 
|-
|*ō
|e
|''*h₂oḱt'''ō'''tis'' 
|''t'''e'''të''  
|-
|*u
|u
|''*s'''u'''pnos'' 
|''gj'''u'''më'' 
|-
|*ū
|y
|''*s'''uH'''sos'' 
|''gj'''y'''sh'' "
|-
|
|i
|''*m'''ū'''s'' 
|''m'''i''''' 
|}